Կեկավմենոսի խորհուրդ

            Կեկավմենոսը /մոտ 1020-1081թթ/ բյուզանդացի, ծագումով հայ հեղինակ է: Նրա գրչին է պատկանում «Խորհուրդներ և զրույցներ» յուրահատուկ աշխատությունը:

            Նա  ականատես է եղել Վասպուրականի, Շիրակի, Վանանդի նվաճմանը կայսրության կողմից, իր հորից, կամ Մեծ Հայքում տոպարխ եղած իր պապից լսել Տարոնի, Տայքի և հայկական այլ նահանգների նվաճման մասին, ականատես է եղել այդ շրջաննրում բյուզանդական վարչության կամայականությունններին, բռնությունններին ու ծանր հարկապահնջության, ինչպես և Բյուզանդիա գաղթած կամ բռնագաղթեցված հայոթւյան ու նրա մեծամեծների ողբալի վիճակին` օտարության մեջ:

          Եվ ահա իր աշխատության մեջ մի հատված կա, որով ամենից խոսուն կերպով ցույց է տալիս X-XI դդ. հայ-բյուզանդական հարաբերությունների ճշմարիտ պատկերը: Նա այդ հարաբերությունները դիտում է երկուսի տեսանկյունից էլ` և' Բյուզադնիայի, և' Հայաստանի, ցույց է տալիս, թե ինչի է ձգտում առաջինը, և ինչ պետք է անի երկորորդը: Ճիշտ է, Կեկավմենոսը այս դեպքում ամենևին Հայաստանի անունը չի տալիս, Բյուզանդիայի զոհն այստեղ անանուն, է, բայց անկասկած, թվում է , որ նա նկատի ունի Բյուզանդական կայսրության կողմից նաև հայկական հողերի նվաճումը:

           «Եթե պատահի սեփական երկրում բերդեր ունենաս կամ գյուղեր, դրանց տոպարխը լինես կամ էքսուսիաստեսը,  քեզ  չմոլորեցնեն գանձե­րը կամ պաշտոնները, կայսրերի մեծ խոստումները և հանկարծ եր­կիրդ տաս կայսեր, փոխարենն ստանալու համար դրամ ու կալվածներ թեկուզ տվածիդ քառապատիկը։ Պահպանիր քո երկիրը թեկուզև. qոք­րիկ ու չնչին, քանզի նախընտրելի է քեզ  կայսեր յինքնիշխան բարե­կամը լինել, քան ստրուկն ու հպատակը։ Դու կայսեր և բլորրի մոտ այնքան ժամանակ հարգանք, պատիվ, գովք ու փառք կվայելես, քանի դու, երեխաները քո ու նրանց երեխաները երկրիդ տերն եք։ Եթե զրկվես քո երկրից, տապալվես իշխանությունիցդ, ճիշտ է, սկզբնական շրջանում պիտի վայելես կայսեր սերը, բայց քիչ անց նա քեզ պիտի արհամարհի, նա քեզ բանի տեղ չի դնելու և այն ժամանակ պիտի համոզվես, որ ստրուկ ես և ոչ բարեկամ։ Այն ժամանակ քո ստորարյալն անգամ քեզ համար պիտի սարսափելի դառնա եթե նրան նե­ղացնես,   կգնա,  կայսեր   մոտ   և քեզ  կամբաստանի,     որ  իբր    նրա   դեմ դավ ես նյութում, որ ուզում ես փախուստի դիմել և գնալ քո առաջվա երկիրը, երբ նման բան մտքովդ անգամ չէր անցել։ Դրա վրա քո նկատ֊մամբ ահեղ դատաստան պիտի տեսնեն, դատապարաեն որպես նենգ ու չարադավ ստրկի։ Դու ճշմարտությանը պիտի ասես, բայց քեզ չպիտի հավատան, քո վաղեմի ստորադրյալ ստրկի սուտը ճշմարտություն հա­մարվի, նա կայսեր պատիվներին կարժանանա, իսկ դու պիտի պա­պանձվես, ոչինչ չկարողանաս պատասխանել։ Կայսեր կողմից քո կու­րացման մասին վճիռ պիտի արձակվի, գուցե և նա կասի, «Իմ թագա­վորությունը խղճում է քեզ» և ղրկելով քեզ ունեցվածքիցդ, պիտի աք­սոր ուղարկի կամ բանտ նետի։ Եվ այն ժամանակ միայն պիտի հիշես այդ փոքրիկ երկրիդ և իշխանությանդ մասին, այն մասին, թե ինչպես ազատ լինելով, հոժարակամ ստրուկ դարձար, ինչպես դու, արդար դա­տաստան տեսնողդ ու պատժողդ, այժմ անիրավ կերպով դատապարտ­վում ես ու պատժվում։ Բացառված չէ, որ կայսրն իմանա, որ քո դեմ ներկայացված մեղադրանքները անհիմն են, սակայն քեզ շնորհածը ետ առնելու և իր խոստացածը չկաաարելու համար անտես կանի արդա­րությունը, այդ պատճառով քեզ համար շատ ավելի լավ է մնաս սեփա­կան երկրում»։

Նյութը` Օտար աղբյուրները, Հայերի և Հայաստանի մասին, Բյուզանդական աղբյուրներ, Գ, Հովհաննես Սկիլիցես, էջ XXIV: