Ֆրիկ

Միջնադարյան հայ բանաստեղծության ամենատաղանդավոր և ինքնատիպ դեմքերից է Ֆրիկը։ Նրա կյանքի վե­րաբերյալ մեր ունեցած տեղեկությունները, ցավոք, կցկտուր են ու հակասական։ Դրանք հիմնականում ցրված են բանաստեղծի տա­ղերի մեջ, մասամբ էլ՝ կողմնակի աղբյուրներում։ Հենվելով այդ տեղեկությունների վրա, Ֆրիկով զբաղվող բանասերները տարբեր ու, հաճախ, իրարամերժ եզրակացությունների են հանգել բանաս­տեղծի կենսագրության այս կամ այն փաստի (անունը, ծննդավայ­րը, ծննդյան և մահվան թվականները, ծնողները, ընտանեկան վի­ճակը, ստացած կրթությունը, սոցիալական դրությունը, աշխարհա­կան կամ հոգևորական, լինելը և այլն) առթիվ։

Պահպանված ինքնակենսագրական այդ անուղղակի տեղեկու­թյունների հիման վրա պարզված է, որ Ֆրիկը ծնվել է թաթարական արշավանքների սկզբին, 1230-ական թվականներին, հավանաբար Արևելյան Հայաստանում ։ Մանկությունից սիրել է ուսումը, լավ ծանոթ է կրոնական գրականությանը, եղել է աշխարհական և հո­գևոր կոչում չի ունեցել։ Ֆրիկը սկզբում եղել է հարուստ, սակայն հետագայում, մոնղոլական պետության ներսում գոյություն ունե­ցող հարկային, տնտեսական դժնի պայմանների, չարաշահում­ների, կաշառակերության և ապօրինությունների հետևանքով կորց­նում է իր ունեցվածքը, ընկնում է ծանր պարտքերի տակ և նույնիսկ պարտքերի դիմաց իր որդուն գրավ է դնում։ Բանաստեղծու­թյուններից մեկի մեջ եղած ակնարկից երևում է, որ նա գերի է ըն­կել և գնվել է փրկանքով։ Մահացել է XIV դ. առաջին քառորդում։ Բարեբախտաբար կենսագրության նման հակասական և կըց– կտուր չեն Ֆրիկի գրական ժառանգության վերաբերյալ եղած տե­ղեկությունները։ Միջնադարյան մի շարք ձեռագիր տաղարաններում պահպանվել են բանաստեղծի անունը կրող բազմաթիվ ստեղծա­գործություններ, որոնք հայտնաբերվել են բանասերների կողմից տարբեր ժամանակ և հրատարակվել զանազան պարբերականնե­րում    ու   ժողովածուներում։

Ֆրիկի տաղերի մեծագույն մասը աշխարհի զանազան վայրե­րում գտնվող ձեռագրատուն-մատենադարաններում (էջմիածին, Երուսաղեմ, Կ. Պոլիս, Փարիզ, Վիեննա, Վենետիկ, Լոնդոն, Օքսֆորդ) պահպանվող հայերեն գրչագրերից անձամբ հայտնաբերել կամ ուրիշ բանասերների ձեռքով ընդօրինակել է տվել Տիրայր Արքեպիսկոպոսը և 1952 թ. Նյու-Ցորքում լույս ընծայել բանաս­տեղծի տաղերի գիտական և համեմատական բնագիրը՝ ընդարձակ ուսումնասիրություն֊առաջաբանով, տաղերի ա ալընթերցվածներով, ծանոթագրություններով    ու   բառարանով։

Իրենց բնույթով Ֆրիկի տաղերը բաժանվում են երկու հիմնա­կան խմբի՝ աշխարհիեկ և կանական-խրատական։

Առաջին կարգի տաղերից են բանաստեղծի հռչակավոր «Գան­գատ» («Բան ի Ֆրիկ գրքոյն»), ոչ պակաս նշանավոր «Ընդդէմ ֆա­լաքին», «Վասն թալեհի և բրջի», «Վասն Արղուն  Խանին և Բուղա­յին»  և մի քանի այլ տաղեր։

Ֆրիկի աշխարհիկ տաղերի հիմնական թեմաներից մեկը հայ ժողովրդի պատմական ճակատագիրն է, Հայաստանի քաղաքական վիճակը։ Իր լավագույն ստեղծագործություններում բանաստեղծը ճշմարտացիորեն պատկերել է քաղաքական այն ծանր պայմաննե­րը, որոնյ մեջ գտնվել է նրա հայրենիքը։

Մի շրջան էր դա, երբ մոնղոլա֊-թաթարական հորդաները հրով ոլ սրով գրավել էին Հայաստանը և այնտեղ հաստատել իրենց դա­ժան տիրապետությունը, նրանք մեկը մյուս ետևից ավերել էին Հայաստանի վաճառաշահ, ծաղկուն քաղաքները՝ Անին, Կարսը, Դվինը,   Կարինը,   ոտնակոխ   արել   երկրի  բերրի   դաշտերը։

Իբրև իսկական  քաղաքացի-բանաստեղծ,   որի   համար  թանկ   է բր հայրէնիքի  անկախությունը  և հայրենակիցների  կյանքն  ու պատիվը, Ֆրիկը ցավով ու սրտի  կսկիծով ողբում  Է  նրանց  ծանր վի­ճակը անօրենների» ձեռքին.

Ֆրիկի տաղերի մեջ արձագանք է գտել Հայաստանի ընչազուրկ բնակչության տնտեսական և իրավական անմխիթար վիճակը թա­թար   բռնապետների   իշխանության   տակ,

Հայրենիքի քաղաքական վիճակի գեղարվեստական դրսևոր­մանը զուգընթաց, Ֆրիկն իր աշխարհիկ տաղերում կենդանի պատ­կերներով ներկայացրել է նաև իր ապրած ժամանակաշրջանում Հայաստանում գոյություն ունեցող հասարակական հարաբերու­թյունները։

Մի ժամանակաշրջան էր դա, երբ մոնղոլ խաների ու տեղա­կան ազնվականության շահագործմանն ու հարկահանության ծանր լծին միանում էին վաշխ առու֊առևտր ականն երի անասելի կեղե­քումները, երբ քայքայվում, հողազրկվում ու ընչազրկվում էր Հա­յաստանի աշխատավոր բնակչությունը։ Հետզհետե խորացող դա­սակարգային շերտավորման հետևանքով երկր՝ի հարստությունը աստիճանաբար սկսում էր կուտակվել Փոքրամասնության ձեռքին, քաղաքները  լցվում   էին  ընչազուրկ   մարդկանց  բազմություններով։

Ապրելով հասարակական վերոհիշյալ պայմաններում, անձամբ տուժած լինելով տիրող սոցիալական հակասություններից (են­թարկվելով ընչազրկման ու աղքատացման), Ֆրիկը առանձնապես սուր կերպով է զգացել մարդկանց գոյավիճակի մեջ եղած տար­բերությունն   ու   խոր   հակադրությունը,

Բանաստեղծը  տեսնում է,  թե ինչպես, այս  անհավասարության հողի վրա մարդիկ բաժանվել են  երկու դեմընթաց բանակների: Մի կողմում բախտավորները կամ թալեհ ունեցողներն են, մյուս կող­մում՝ անբախտները։ Մինչդեռ առաջինները իրենց ունեցվածքի շնորհիվ մեծարվում են անարժանաբար, երկրորդները դատա­պարտված են   անարդարացի  անուշադրության   ու  արհամարհանքի:

Նման խոսուն ու ճշմարտացի ընդհանրացումներ հասարակա­կան կյանքի դասակարգային շերտավորման մասին՝ քիչ կարելի է է գտնել Ֆրիկի ապրած դարաշրջանի ոչ միայն հայ, այլև, համաշխարհային    գրականության    մեջ։

Ֆրիկի մեծությունն այն է, որ նա շատ վաղ սկսել է մտածել աշխարհում գոյություն ունեցող անարդարություններն ու անհավա­սարություններն  առաջացնող  պատճառների մասին.

Բանաստեղծը ոչ միայն մտածել, այլև ծառացել է բոլոր նրանց դեմ, ովքեր մեղավոր են այդ անարդարությունների ու անհավա­սարությունների   համար։

Նա դժգոհ է աստծուց՝ հայ ժողովրդին «անօրենների» պատճառած անլուր տառապանքների հանդեպ նրա ցուցաբերած հանդոարժողության, բնակչության վրա նրա կողմից կարգված դաժան իշխանավորների համար և երկմտում է նրա արդար և իրավ «դա­տավորի» համբավի նկատմամբ.

Ֆրիկը զայրագին կշտամբանք է շպրտում ճակատագրի դեմ նրա   «մոլոր»   վարքի   համար.

Բանաստեղծի համարձակությունն այնտեղ է հասնում, որ նա «ծուռ» է հայտարարում ճակատագիր֊-ֆալաքի ողջ արարքը, բացա֊կանչելով.

Քննադատելով տիրող քաղաքական֊-հասարակական կարգերը, Ֆրիկը, սակայն, ի վերջո զղջում է՝ աստծուն իր ուղղած «նենգ ու ծուռ» խոսքերի համար, բայց նրա այդ քննադատությունն էլ մեծ համարձակություն   էր   իր   ժամանակին։

Ֆրիկի կրոնական-խրատական տաղերից են նրա «Բան ոգեշյահ», «Բան պիտանի», «Վասն հոգոյն», «Յիշէ զբան Աւետարանիս», «Վասն ողորմութեան», «Ի վերայ մեծատանն և աղքատ Ղա­զարին», «Այս է համասփիւռ ծաղիկն» և ուրիշ տաղեր։ Վերջիններիս մեջ բանաստեղծը իր ժամանակի համար հատկանշական կրոնական հայեցակետով արծարծում Է հոգու և մարմնի հակամարտության, իրական և հանդերձյալ աշխարհների, երկնավոր և երկրավոր կյանքի, մահվան և ունայնության, մեղքի, քավության և կրոնական, խրատական բարոյախոսական այլ խնդիրներ։ Նա գտնում է, ո՛ր մարդու հոգին գերադասելի է մարմնից, ուստի պետք է մտածել հոգու փրկության մասին, հանդերձյալ կյանքի մասին, չպետք է խաբվել անցավորին, անհրաժեշտ է ուրանալ այս կյանքը, պահքով, աղոթքով ու արտասուքով սպանել մարմինը, կենդանության   ժամանակ   աղքատներին   օգնել,   անհրաժեշտ   է  հետևել  ավետարանական խրատներին, ձգտել արժանանալու աստվածային լույսին,  մահով միանալու աստծու հետ և այլն։

Կրկրոնական-խրատական տաղերով Ֆրիկը նման է ժամանակի և նախորդ շրջանի հոգևոր թեմաներով գրող բանաստեղծնե­րին, սակայն չի նույնանում նրանց հետ։ Ֆրիկի այդ տաղերում անգամ հաճախակի հանդիպում են աշխարհիկ-քաղաքացիական մոտիվներ,   հասարակական֊-բարոյական   առողջ   գաղափարներ։

Բանաստեղծը անողոք քննադատում, մերկացնում է «մեծատունների»   անասնական   ագահությունն ու  եսամոլությունը.

բացահայտում է թագավորների ռազմատենչ-նվաճողական նկրտումները,

պարսավում է հոգևորականների անբարեպաշտությունն ու արծաթասիրությունը.

Կրոնական-խրատական տաղերում Ֆրիկը դրսևորում է իր խոր հումանիզմը դեպի մարդն ընդհանրապես և աշխատավոր, հարստահարվող մարդը մասնավորաբար, սրտանց ցավելով վերջինիս կրած   անլուր   տառապանքների   համար։

Ի տարբերություն տիրող կրոնական ըմբռնման, Ֆրիկը հաս֊տատում է այն միտքը, որ աստվածային, հոգևոր սերը ոչ թե ն խորդել,  այլ հետնորդել  է  աշխարհային  սիրուն.

Քիչ չեն կրոնական այն քերթվածները, որոնց մեջ օգտագործ­ված են բնության ու շինականի աշխատանքային առօրյայից վերց­ված   պատկերներ,   համեմատություններ   ու   մակդիրներ.

Մինչդեռ եկեղեցական հեղինակներից շատերն իրենց գրվածք­ներում հաճախ բացասական վերաբերմունք են դրսևորել ժոդովըրդական բանահյուսության նկատմամբ, Ֆրիկը առաջիններիցմեկն է հայ միջնադարյան գրողներից, որ գնահատել և իր տաղերի մեջ լայնորեն օգտագործել է այն։

Ժողովրդական բանահյուսության տարբեր տիպի ստեղծա­գործություններից բանաստեղծը բավական հաճախակի դիմել է առածների ու ասացվածքների օգնությանը, երբեմն բառացի, եր­բեմն էլ մասնակի ոճավորմամբ կամ փոփոխությամբ մեջ բերել դրանք   իր   տաղերում։

«Խելօքնուն ասած» այդ «մասալ» –ների կամ «խելօքնուն» այդ «խրատ»-ների միջոցով նա ավելի պատկերավոր, խոսուն է դարձ­րել իր շրջապատում տիրող սոցիալական անհավասարության ու անարդարության նկարագիրը, առավել ցայտուն, կենդանի՝ անձ­նական, հասարակական և բարոյական այլ և այլ խնդիրների նկատմամբ   իր   ունեցած   վերաբերմունքը։

Ֆրիկի տաղերում առկա հիշյալ կարգի ժողովրդական առածնե­րի   և   ասացվածքների  ցայտուն  նմուշներից  են  հետևյալները.

Ժողովրդական բառ ու բանին  ծանոթ մարդը  կարդալով Ֆրիկի հռչակավոր    «Գանգատի»

տողերը չի կարող չմտաբերել հայ ժողովրդի ստեղծած համանման մոտիվներ ունեցող հետևյալ առածները՝ «Որն ունի Նախչվան, որը չունի չարխի չվան», «Որն ունի Շաքի-Շիրվան, որը չունի խեղդվե­լու չվան», «Որուն կուտա բերդ ու դիվան, որուն չի տար չարուխին չվան», «Վուրին՝ ավար, վուրին՝ խավար», «Որին կուտաս սելով փետորին չես տա ցախ, աստված» և այլն։

Ֆրիկը թողել է մեզ դրամատիկ սյուժե ունեցող ժողովրդա­կան մի ավանդության չափածո մշակում ևս։ Դա նրա «Տաղ Ֆրկան ասացեալ ի վերայ եղբայրասպանին» գեղեցիկ և հուզիչ բանաս­տեղծությունն է։ Սրա մի տարբերակը կա ձեռագրերից մեկում և անվանված է «Առակ լաւ և պիտանի», այստեղ բանաստեղծը խրա­տում  է  մարդկանց     հեռու  մնալ     ագահությունից՝     իբրև  մեծ չարիքից:

Ավանդության բովանդակությունը հետևյալն է։ Երկու ունևոր եղբայրներ են ապրելիս եղել Մսրում։ Մեծ եղբայրը որոշում է մորթել փոքրին, որպեսզի եղած ունեցվածքը մնա իրեն։ Պատի մեջ շարված աղյուսներից մեկը պատմում է իր գլխով անցածները և հորդորում է մեծ եղբորը հեռու մնալ եղբայրասպանությունից։ Պարզվում է, որ խոսող աղյուսը նախկինում եղել է մի մեծ պարոնի մարմինը, որը զանազան արկածների հանդիպելուց հետո դարձել է աղյուսի   ատաղձ։

Ժողովրդական բանահյուսությունը միայն իր բովանդակությամբ (գաղափարներով, սյուժեներով) չէ, որ գրավել է Ֆրիկի ուշադրությունը։ Իբրև, «ճարտար» բանաստեղծ նա չէր կարող չգնա֊հատել նաև այդ բանահյուսության արվեստը առած-ասացվածքների հարուստ նմանահնչունություններն ու ներքին հանգերը, ժո֊ովրդական դարձվածքների հակիրճ ու պատկերավոր լեզուն, ժողովրդական երգերին հատուկ բանաստեղծական բազմազան ու ռիթմիկ    ոտանավորը։

Ֆրիկին առանձնապես դուր է եկել «հայրեն» և կամ «հայերենն, անուններով հայտնի միջնադարյան ժողովրդական երգերի ռիթմիկ –երաժշտական չափը (7 և 8 վանկանի, նույնահանգ կամ մեջ­ընդմեջ նույնահանգ տողերով), որը հնուց սիրված է եղել մեր գու­սանների ու ժողովրդական երգիչների կողմից և որը օգտագործել են նաև միջնադարյան հայ աշխարհիկ տաղերգուներից մի քանիսը  (Մկրտիչ  Նաղաշ,  Գրիգորիս Աղթամարցի և այլն)։

Բանաստեղծի բազմաթիվ տաղեր գրված են «հայրենների» չա­փով   ու   հանգով։

Ֆրիկը հայ առաջին աշխարհիկ հեղինակներից է, որ գիտակ­ցորեն գրել է ոչ միայն ժողովրդին հասկանալի ու հարազատ հար­ցերի մասին, այլև նրան մատչելի ձևով ու լեզվով.

կարդում   ենք   նրա   տաղերից   մեկում։

Իր տաղերը  ստեղծելիս բանաստեղծը  մտածել է  ոչ միայն  այն մասին,  որ դրանք հասկանալի լինեն բոլորին,  այլև այն մասին, որ դրանք   լինեն   արվեստավոր,   գեղեցիկ։      Եվ   նրան   ըստ   ամենայնի հաջողվել   է   այդ։ .

Ֆրիկը  գիտակցել է իր ստեղծագործությունների գեղարվեստա­կան  արժանիքները   և ինքնատիպ   մտքի   ծնունդ  լինելը.

Ֆրիկի   ինչպես   աշխարհիկ,   այնպես   էլ   կրոնա-բարոյախոսական  բնույթի  տաղերը  հարուստ  են բազմաթիվ ինքնատիպ  ու  գունեղ    պատկեր-համեմատություններով։

Ֆրիկի տաղերն աչքի են ընկնում նաև իրենց տաղաչափական՝ ձևերի ու հանգերի բազմազանությամբ։ Հակառակ հոգևոր բանաս­տեղծների օգտագործած բանաստեղծական ծանր չափերի, միօրինակ հանգերի, նա գործ է ածում ռիթմիկ, երաժշտական հանգեր,, բանաստեղծական տարբեր ձևեր ու տեսակներ, որոնք հաջողությամբ դրսևորում են նրա լավագույն տաղերի հարուստ, հեատքըրքիր   բովանդակությունը։

Բանաստեղծի   մի   կարևոր   առանձնահատկությունը   նրա   ինք֊նաբուխ   անմիջականությունն   է։   Նրա  լեզուն,  ինչպես ինքն  է  խոստովանել,   պտուղ   է   տվել   միայն   այն   ժամանակ,   երբ   ծաղկել   են։ հեղինակի   միտքն   ու   հոգին.

Հայոց հին գրականության ամենահմուտ ու հեղինակավոր մասնագետ Մ. Աբեղյանը գրում է. «Առաջին տպավորությունը, որ ստացվում է Ֆրիկի բանքերից, այն է, որ դրանք մեծ մասամբ հորինված են սպոնտան կերպով, այսինքն մի ինքնաշարժ, ինք­նաբուխ ազդումով, առանց խորը խոկալու, մի տեսակ բնազդաբար։ Կարծես մի ներքին ձայն խոսում է նրա մեջ, նա ունենում է մտքի լուսավորություն և սաստիկ հուզված ու լցված, մտասույզ  ու հափշտակված, դիմում է բանաստեղծությանը։ Հոգեշահ բանքերն անգամ, որոնք թվում է թե իբրև խրատներ պիտի լինեին սառն ու անկենդան, ունին անձնական բնույթ, ինքնաբուխ ելնում են սրտի խորքից և առանց որոշ ծրագրի, ինչպես ափերից դուրս ելնող     գետ    հորդահոս     զեղումներոմ   և  անարգել     առաջ     ընթանում»

Մեծ են Ֆրիկի տաղերի ինչպես հասարակական, այնպես էլ գեղարվեստական արժանիքները։ Ինչպես բնութագրել է Մ, Աբեղյանը, Ֆրիկը և ձևով, և՛ հարուստ բովանդակությամբ մի ինքնու­րույն առաջնակարգ բանաստեղծ է, որ հավասար գեղեցկությամբ երգում է թե՛ իր անձնական կյանքի վիճակը, թե ազգային֊ քա– ղաքական և հասարակական խնդիրներ, արտացոլելով իր օրերի իրականությունը, պայքարելով ընդդեմ հարստահարիչների և. խո­րապես   հավատալով  ժողովյւդի  լավագույն   ապագային։

Համաշխարհային պոեզիայի լավագույն հուշարձաններին քա­ջատեղյակ ռուս անվանի բանաստեղծ և. գիտնական Վալերի Բրյուսովը հիացմունքով խոսելով միջնադարյան հայ քնարերգության մասին և համարելով այն «հայ ոգու ճշմարիտ հաղթանակը հա­մաշխարհային պատմության մեջ», այդ քնարերգության մեջ հա­տուկ է պատվավոր տեղ է հատկացնում Ֆրիկի ստեղծագործու­թյուններին, ղրանց մեջ առաջին անգամ բոցավառված տեսնելով «ագատ   քննադատության    ոգին»։

Իր ստեղծագործությունների վերոհիշյալ արժանիքների շնոր­հիվ Ֆրիկն առաջնակարգ տեղ է գրավում ոչ միայն բազմադար­յան հայ բանաստեղծության լավագույն ներկայացուցիչների, այլև միջնադարի համաշխարհային գրականության սակավաթիվ ազատախոհ   և   ազատախոս   մեծ   հեղինակների   շարքում։