Նաիրի, Բիայնա, Ուրարտու և Հայք երկրանունների ստուգաբանության հարցի շուրջ

       Նաիրի, Բիայնա, Ուրարտու և Հայք երկրանունները մշտա­պես եղել են հետազոտողնների ուշադրության կենտրոնում։ Այդ ուղղությամբ կատարվել են բազմաթիվ ստուգաբանական փոր­ձեր։ Սակայն հարցն իր վերջնական լուծումը դեռևս չի ստացել։

         Հայտնի է, որ ասուրական արձանագրություններում Ասորեստանից արևելք և Կաշիարի (Մասիուս) լեոներից հյուսիս տարածվող ցեղային երկրների ընդհանրական անվանումը եղել Է Նաիրի (Nai’ir), որն աոաջին անգամ վկայվել է Ասպաստանի Թոքուլթի-Նինուրտա թագավորի (մ.թ.ա. XIII երկրորդ կես) արձանագրություններից մեկում ։ Ընդունված է երկրանունը մեկնաբանել որպես Գետերի երկիր («արքադ naru- «գետ» բա­ռից») : Առաջարկվել Է Կրակի երկիր ստուգաբանությունը, ինչպես նաև լեռնաշխարհ բացատրությանը։ Հարկ է ընդգծել, որ տեդանվան մեջ ակնհայտ է հայկական տարրը։ Na– աոաջին բաղադրիչը  համարվում է «բնիկ հայերեն բառ՝ հնխ ոօ - «այն» դերա­նունից»։ Հավաստիորեն որոշվում է նաև iri/ire բաղադրիչը։ Այն աշխարհագրական անուններում արտացոլված Ar/Ara դիցանվան տարբերակներից մեկն է։ Տեդանվան մեջ Արև աստծո անվան առկայությունը Na տարրի մեջ տեսանելի է դարձնում արեգակին բնորոշ երևան եկող, ծագող, հայտնվող, հասնող բովանդակությանը։ Հետևաբար Նաիրի երկրանունը նշանակում է Արևի երկիր (բառի բուն իմաստով՝ ծագող /ելնող, բարձրացող/ լուսատու), որը պայմանավորված է եղել տեղաբնիկների դիցա­բանական պատկերացումներով։

         Ըստ ասուրական արձանագրությունների՝ մ.թ.ա. IX դ. առա­ջին կեսին Հայկական լեռնաշխարհի արևմտյան հատվածում ձևավորված պետությունը զբաղեցրել է Նաիրյան երկրների տա­րածքը : Այդ մասին է վկայում նաև Սարդուր I-ի «Նաիրիի թագավոր» տիտղոսը։ Նկատենք, որ Թութխալիյաս IV-ը (մ.թ.ա. 1255-1233 թթ.) և Թուքուլթի-Նինուրտա (մ.թ.ա. 1244– 1208 թթ.) ժամանակակիցներ են։ Սակայն խեթական թագավորը Հայկական լեռնաշխարհի արևմտյան շրջանները հիշատակում է Հայասա, իսկ Ասորեստանի տիրակալը՝ Նաիրի երկրներ անուներով : Հարկ է նշել, որ Նաիրի ընդհանրական անունը հատուկ է եղել նաև Հայկական լեռնաշխարհի արևելյան և հարավային հատվածներին   :

           Նաիրի անվան ստուգարանությունը բերում է այն համոզ­ման, որ Հայկական լեռնաշխարհի ազգագավառնեոում Ar/Ara աստծո պաշտամունքը եղել է ընդհանուր։ Իր բացառիկ նշանա­կությամբ նա բիայնական պետության դիցարանում հանդես է եկել որպես գլխավոր աստվածություն : Հիշատակության է արժանի այն, որ 1-ին դարի հեղինակ Հովսեպոս Փլավիոսը, տարբեր ժողվուրդներբի ցեղային անվանումներն առաջացած համարելով Նոյ նահապետի հետնորդների անուններից, նշում է, որ Հայաստանը հաստատեց Արամոսի որդի Ուրոսը: Նկատենք՝ Ուրոս (հմմտ. Uras/Aras) անունն ընկած է  Urastu /Ուրաշտու/ երկրանվան հիմքում։ Արամոսը կամ Արամը ընկալվել է որպես հայոց Արևի հնագայն աստված։ Բնականաբար Ուրոս արևորդին կարող էր ըմբռնվել և երևան գալ որպես վաղորդյան արևի՝ Արշալույսի աստված՝ անձնավորելով Արա Գեղեցիկին։ Հայոց ավանդական պատմության մեջ ևս Արամի որդին համարվում է Արան: Վերջինիս որդին՝ Արայան Արան (=արևորդի), նույնպես արևային աստվածության էր, որի մասին վկայում է նրա երկրորդ՝ Կարդոս անունը (հմմտ– sard/kard =Արև ): Արևային աստվածու­թյունների ազգակցական կապը, հերթագայությունը և առանձնա­ցումը ենթադրում են դրանց համապատասխանությունն ամեն օր հաորող և մեռնող Արև աստվածության և նրա մշտական ուղեկից Արուսյակ (Անահիտ) մոլորակի երկու դրսևորումներին (Լու­սաբեր և Գիշերավար՝)։ Այս շարքը համադրելի է բիայնական դիցարանում խմբավորված աստվածությունների աոաջին եռյակի հետ (Խալդե Թեյշեբա, Շիվինի): Ընդ որում որում, պաշտվող գլխավոր աստվածության և նրա երկնային խորհրդանիշի անունն արտացոլվել է  բիայնական թագավորների անվանումներում։

          Բիայնական պետության տարածքը համարվել է իշխող թագավորական տան տիրույթը։ Այդ իրողությանը երևան է գալիս, երբ «Biayna» անվան «ay-na» բաղադրամասին տրվում է «երկիր» բացատրությունը /հմմտ. ուրարտ. «ay  «հող» գծագրորեն «ai»– ay+ na «հող», «երկիր»/, իսկ bi հատվածը դիտվում է որպես bir-ber   (֊տոհմ, ցեղ, տուն բառի մնացուկ : Այսինքն՝ «թագավո­րական/ տոհմի, ցեղի եբկիր» կամ, այլ կերպ ասած, Արևորդիների (Արև ասածս զարմ, սերունդ) երկիր. էական է, որ bir-be-ի համարժեքն է հայ. արմ/ն/ , որը հանդես է գալս որպես երկ­րանուն և իմաստով համահունչ է Բիայնա անվանը։ Bi տարրը համադրվել է նաև արև, կրակ, վառվել հասկացությունների հետ։ Այս դեպքում երկրանունը ստանում է Արևի երկիր բացատրու­թյունը, որն իմաստի առումով համապատասխանում է Նաիրի տեղանվանը։ Հարկ է նշել որ այդ ստագաբանությունները ոչ թե հակասում, այլ լրացնում են միմյանց։ Այս կապակցությամբ նշենք, որ եթե Ուրուատրիք-Ուրատրի երկրանունը նշանակել է Արեի (=Արամի) երկիր , ապա նրա բնիկ տերերը պետք է կոչ­վեին արևոբդինռր, որը, անշուշտ, արտահայտվել է urude տեր­մինով՝ որպես իշխող դասի ներկայացուցիչների անվանում։

         Այս առումով հետաքրքիր է, որ ասուրական աղբյուրները Ռասա (մ.թ.ա. 735-713 թ.) Ա Արգիշթե Ա(մ.թ.ա. 713-685 թթ.) արքաներին անվանել են ուրարտայա /=urude/ ։ Հարցի ուսումնասիրության տեսանկյունից կարևոր նշանակության անի հետևյալ դիտարկումը։ Հայտնի է, օր Կորդվաց աշխարհն Աստվաշնչում և հայ պատմագրության մեջ հայտնի է Արարադի երկիր անունով։ Սեմական լեզուներում երկրանունը վկայվել է Qardu, Qardo, Qarda ձևերով։ Այդ անունով կոչվել է նաև Արարադ լեռը, որը սեպագրով վկայվել է Արարդի (Արարտու =Ռրարտու) գրությամբ։ Ընդորում, եթե նկատի ունենանք Urartu (alarod «արևորդի») և Urastu երկրանունների համապա­տասխանությունը , ապա կարելի է արձանագրել, որ ի տարբերություն Կարդա երկրանվան, որն արտահայտել է Արևի երկիր իմաստը, Ուրարտուն նշանակել Է Արևորդիների երկիր : Հիշատակելի է, որ Արարադի երկիրն անվամբ և տեղագրորեն համա­պատասխանում Է Արատայի, որը համարվում Է Հայկական լեռնաշխարհի աոաջին պետական կազմավորումը (մ.թ.ա– XXVIII– XXVII դդ.) : Ըստ շումերական մի բնագրի՝ Արատայի ժողովուր­դը համարվել Է Արև աստծո կողմից գերադասված ժողովուրդ  :

           Հավելենք, որ հին արևելյան պետություններում ժողովուրդ հասկացության մեջ չէր մտնում պարտադիր ցեղային միասնու­թյանը, այլ ենթադրում էր այս կամ այն պետության սահմաններում ապրող մարդկանց ամբողջությունն առանց գերիշխող տարրի պատկանելության։ Այսուհանդերձ, արտոնյալ ցեղին, պատ­կանող մարդ գաղափարը կարող էր դրսևորվել որոշակի տերմինով, որը ժամանակի ընթացքում կվերածվեր ցեդանվանման։

            Հատկանշական է, որ «հայերը սեփական անվամբ ինքնորոշում են իրենց, և դա է ժամանակակից հայ բնակչության, բաոի բուն իմաստով, նրա որոշակի հասարակական խմբի՝ իրական հնագայն անվանումը» : Ինչպես հայտնի է, Վասպոտականի Հայոց ձոր (Երվանդունիք) գավառի Աստվածաշեն գյուղի արևմտյան մասում, ժայռի գագաթին գտնվող Հայք դաստակերտի՝ (հետագայում՝ Հայկաբեբդ) սեպագրով վկայված անունը եղել է Սարդուրիխինիլի ։ Սարդարի անվան մեջ առկա է Արև աստ­ված գաղափարը, որը փաստորեն պահպանվել է այժմ ավերակ Աստվածաշենգյուղի անվան մեջ։ Ուստի միանշանակ է, որ Սարդուրիխինիլի և Հայք տեղանունները համարժեք հասկացու­թյուններ են։ Բնականաբար Հայքը՝ որպես երկրանուն, նույն­պես նշանակել է Արևի երկիր, իսկ հայ ցեղային անվանումը՝ Արևորդի։ Այղ իմաստով հայ ինքնանվանը (որից ունենք Հայկ անձնանունը և Հայք երկրանունը) իր նշանակությամբ և արտա­սանությամբ համապատասխանում է  Ayu-/Aya/-ն՝ Ռիգվեդայում (մ.թ.ա. II հազ. X դղ.) վկայված արիական ցեղե­րից մեկի անունը։ Բհագա աստծուն նվիրված օրհներգում այն «արտոնյալ ցեղի մարդ հասկացության նշանն Է՝ իբրև անվա­նում»։ Հետևաբար հայերի առասպելական նախնին՛ Հայկը, ըստ իմաստի երևան էր գալու որպես Հայոց աշխարհին պատկա­նող, նրան հովանավորող աստծո մականուն։

        Բնականաբար իրենց նշանակությամբ հայ և արմեն անվա­նումները եղել են համարժեք։ Այսինքն՝ նրանց համապատաս­խանությունը բացարձակ Է։