Արայի քարավանատունը

        Արայի գյուղից հարավ, նրանից  մոտավորա­պես մեկ կիլոմետր հեռավորությամբ, ոչ բարձր բլրի վրա պահպանվել են մի շենքի  ավերակներ։ Տեղացիները այս  շենքը  անվանում են «խան» (այսինքն իջևան, խանապար):

         Ներկայումս շենքն այնքան է  ավերվել, որ նույնիսկ դժվար է նրա հատակագիծը չափագրել։ Այդ պատ ճառով էլ քարավանատուն    համարելով

այս շենքը, մենք պետք է ամբողջովին հիմնվենք Շահխաթունյանի կարծիքի վրա, որը անձամբ եղել է այստեղ դեռևս 19-րդ դարի դարի 40-ական թվական­ներին և ավերակների մեջ հայտնաբերել է հարա­վային դռան (որից հիմա ոչինչ չի պահվանվել) բարավորը, որի վրայի շինարարական արձանա­գրության մասը 1213 թիվն էր կրում։ Դրանից Շահխաթունյանը  եզրակացրել է, որ քարավանատունը (պանդոկը) պետք է որ կառուցված լինի Զաքարե սպասալարի ժամանակները, երբ այս կողմերում իշխում  էր  Վաչե Վաչուտյանը։

        Վերոհիշյալ ավերակները քարավանատանը պատկանելու և նրա կառուցման թվականի վե­րաբերյալ համառոտ տեղեկություններ կարելի է գտնել նաև Թ. Թորամանյանի մոտ, որն այս հուշ­արձանը հետազոտել է այն ժամանակ, երբ այն համեմատաբար     ավելի     բարվոք     վիճակում  էր գտնվում։ Նա գրում է. «Ապարանի շրջանում Շիրակալայի մոտ ավերած գյուղ է Արայի գյուղը։ Այս ավերակ գյուղի մեջ կա մի մեծ իջևանատուն՝ քարաշեն, որու տանիքը փլած է: Պատերը կանգնած են և դուռը հյուսիսային կողմից է, որու վրա հայերեն արձանագրություն եղած է, բայց քանդված լինելով, մնացել է միայն 1213 /ՈԿԲ/ թվականը»:

        Ներակյումս տեղում պահպանվել է քարավանատան միայն հյուսիսային պատը` մոտ 15 մետր երկարությամբ և 5 մետր բարձրությամբ: Խորհրդային տարիներին կանգուն էր նաև արևելյան պատը` 23 մետր երկարությամբ և 7 մետր բարձրությամբ: Հարավային պատը, որտեղ, ըստ Շահխաթունյանի նկարագրության, գտնվում էր քարավանատան մուտք` արձանագրված բարավորով, լրիվ ավերված է և նույնսիկ հետք չի երևում:

         Արևմտյան պատը նույնպես լրիվ ավերված է և պատից ընկած շաղախի մեծ զանգվածներ թափ­ված են տեղում։ Գետնի վրա աոանձին տեղերում դժվարությամբ կարելի է հայտաբերել պատի  հետքեր։

         Այս հուշարձանի մնացորդները  բերում, են այն եզրակացության, որ նա երկարավուն  շենք էր հարավից  հյուսիս  ուղղված  առանցքով։

Կաոուցվածքի պատերը .շարված են սրբատաշ տուֆաքարով, կրաշաղախով։ Պատի վրայից, ինչ­պես դրսի, այնպես էլ ներսի ՝ երեսպաւդումը պոկված է և միայն որոշ տեղերում է այն պահ­պանվել : Շարքերի բարձրությունը կազ­մում է 0,4—0,6 մ, պատի հաստությունը՝ 0,85— 0,95 մ.։ Շենքի ճարտարապետության մասին դա­տելը խիստ դժվար է։ Հյուսիսային պատի ներսի կողմից եղած երկու ելուստները ենթադրել են տալիս,  որ նրանք    լայնքի պատի  վրա եռանավդահլիճի զույգ մույթաշարքերին համապատասխա­նող որմնամույթերի տեղերն են, ավելի ճիշտ՝ նրրանց քարուկիր միջուկը։ Այդ ելուստները պատը բաժանում են 3 անհավասար մասի կամ նավերի, միջին, մոտավորապես 5,5 մ. լայնությամբ և կող­քերի՝ 4,2—4,25 մ. լայնությամբ։ Ելուստները ունեն  0,8 մ. լայնություն։

       Այսպիսով, ամբողջ շենքը եղել է մույթաշարքերով երեք նավի բաժանված դահլիճ։ Պատի երեսապատման քայքայված լինելու հետևանքով, առանց պեղումների տեղում դժվար է հայտնաբերել կամարների, որմնամույթերի կամ նրանց փոխարինող պահունակների հետքեր։

         Ուշադրություն են գրավում անհամեմատ բարձր պատերը։ Սովորաբար քարավանատան կա­ռուցվածքները ցածրանիստ են, նրանց   արտաքին

պատերը 3—4 մ. ավելի բարձրություն չունեին։ Վերոհիշյալ հանգամանքը, ինչպես և արևելյան պատի  մեջ,     գետնից 5,0 մ.  բարձրության   վրա

(պատի ընդհանուր բարձրությունից 2,0 մ. ցածր) քարե ջրհորդանների առկայությունը, կարծել է տալիս, որ ի տարբերություն այլ քարավանատնե­րի, այստեղ ըստ երևույթին պաշտպանական նպատակներով, արտաքին պատերը ավելի բարձր էին, քան .եռանավ դահլիճի երկթեք կտուրը։ Ջրե­րը կտուրից հոսում էին դեպի դուրս, անցնելով քարավանատան եզրապատի (պարապետի) մեջ տեղավորված ջրհորդանների միջոցով։

Եթե այս ենթադրությունը ճշտվի, ապա մենք գործ կունենանք քարավանատան մի կառուցված­քի հետ, որի տարածական ձևերը փոքր-ինչ տար­բեր էին միջնադարյան Հայաստանի քարավանա­տների  արտաքին կանոնիկ ձևերից։

 

Օգտագործված գրականություն
Վ. Հարությունյան, Միջնադարյան Հայաստանի քարավանատներն ու կամուրջները, Ե., 1960

Տ. Պետրոսյանց, Վաչուտյաններ, Ե., 2001:

 

Տե'ս նաև` Աղնջաձորի քարավանատունը