ԿԱՊԳՐՈՒԹՅՈՒՆ

           Կապգրությանը այն գրելաձևն է, երբ երկու և ավել տառեր միացվում, միահյուսվում, կցվում են իրար և դառնում մեկ տառա­պատկեր։ Այս գործողությանը ելնում էր տեղ տնտեսելու, ժամանակ շահելու և գրանյութը՝ մագաղաթը, թուղթը և այլն խնայելու նպատա­կից։

         Հայերենում գիտական գրականության մեջ գրելու այս եղանակը անվանվում է նաև կցագրությոուն, փակագրություն։ Սակայն թվում է, թե ավելի հարմար է օգտագործել կապգրաթյան ձևը, քանի որ դրանց մեջ գրերը իրար հետ հանդես են գալիս կապված, կապակցված ձևերով։

           Կապգրերը օգտագործվել և օգտագործվում են գիր ունեցող հա­մարյա  բոլոր   ժողովարդների   մոտ։   Ուսումնասիրությունները   ցույց   են տալիս, որ դրանք հայ գրչության մեջ սկսել են օգտագործվել հենց գրերի ստեղծման ժամանակներից, այսինքն 5-րդ դարից, որովհետև գրի ու գրչության զարգացումը ժամանակի ընթացքում անխուսափե­լիորեն առաջադրում էր նոր պահանջներ, որոնցից մեկն էլ տեղ խնա­յելն ու փոքր տարածության վրա համեմատաբար շատ տառեր տե­ղավորելն էր։ Կապգրությունն առանձնապես սակավ է ուղղագիծ երկաթագրի մեջ: Դրությունը սակայն հիմնովին փոխվում է բոլոր և նոտր գրչության ժամանակ:

     Հայ գրչության մեջ կապգրերի հնագույն նմուշները պահպանվել են Հոիփսիմեի տաճարի 618, Բագավանի 639 և Մաստարայի եկե­ղեցու 640 թվականների արձանագրություններում։ Հռեփսիմեի տաճարի  վրա թողած արձանագրության մեջ առկա է երեք կապգիր՝ ՄԻ, ՄԵ, ՍԻ:  Բագավանի արձանագրության մեջ հանդիպում է երկու կապգիր՝ ԻԱ, ՌԱ: Մաստարայի արձանագրություններում կա չորս կապգիր՝ ՈՍ, ՈՒ, ՊԻ, ԱԻ: Կապգրերը օգտագործվել են նաև ձեռագրերում և այն էլ տողերի վերջում, երբ երկու կամ ավելի տառերի համար այլես տեղ չէր մնում գրելու, և գրիչները խուսափելով տողադարձից, օգտագործում էին կապգրաթյունր։ Կապգրերի նման օրինակներ կան մեզ հասած և թվական ունեցող ամենա­հին   հայերեն   ձեռագրում՝  887      թվականին   ընդօրինակված   Լազարյան Ավետարանում։

          12-րդ դարում թեև կապգրերի օգտագործումը ձեռագրերում սկսում է ավելի լայն տարածում գտնել, սակայն, այնուամենայնիվ, դրանց իսկական տեղը կարծեք մագաղաթն ու թուղթը չէին, այլ քա­րը և ուրիշ պինդ նյութերը, որովհետև եղած գրանյութերից ամենասատհմանափակ հնարավորությունները ունեին վերջինները։ Դրա հա­մար էլ միանգամայն հասկանալի է, թե ինչու միջին դարերում կապգրերը գրեթե համատարած կերպով օգտագործվում էին հայկական վիմագրերում։

        Ուշ միջնադարում, հատկապես 16—17-րդ դարերից սկսած, կապգրերը զանգվածաբար օգտագործվում էին մատանի-կնիքների, գոր­գերի, զարդերի ա անձնական զանազան առարկաների վրա, որտեղ կապգրերով արտահայտվում էին տվյալ առարկայի կամ իրի պատ­կանելությանը, պատրաստման տեղն ու թվականը և այլն։ Գրության այս ձևերը չեն մոռացվել նաև հետագայում։ Դրանք տարբեր ձևերով օգտագործվում են նույնիսկ մեր օրերում։ Զարդանախշ ու գեղարվես­տորեն ձևավորված կապգրերը այսօր իրենց հաստատուն տեղն են գտել արդուզարդի առարկաների, ամենատարբեր տեսակի նյութերից պատրաստված հուշանվերների, գորգերի, ճարտարապետական կա­ռույցների և այլնի վրա: Կապգրերը ըստ էության ինչ-որ չափով ունեն նաև ծածկագրու­թյան, գաղտնագրության, համառոտագրության իմաստ, դրա համար էլ բոլորը չէ, որ կարող են ճիշտ վերծանել կամ ընթերցել դրանք։ Այդ է պատճառը, որ հայկական գրավոր աղբյուրների գիտական ու­սումնասիրությանը, հնագրության մյուս խնդիրներին զուգընթաց, սեր­տորեն առնչվում է նաև կապգրերի ու նրանց սկզբունքների և օրինաչափությունների հետ:    

               Ուշ միջնադարում կապգրերը ապրում են իրենց գեղարվեստա­կան զարգացման շրջանը և առանձին դեպքերում սկսում են մոտե­նալ զարդանախշման արվեստին։ Այժմ վարպետները կապգրում էին ոչ   միայն   տեղ   տնտեսելու   նպատակով,   այլև   տառերը   վարպետորեն միահյուսելով իրար, աշխատում էին դրանց տալ նաև գեղարվեստա­կան տեսք՝ ընթերցողներին գեղագիտական հաճույք պատճաոելու համար։ Այդ ժամանակներից պատահում են նույնիսկ կապգրված ամ­բողջական անուններ, որոնք գեղարվեստորեն այնպես են ոճավոր­ված, որ արտաքինից թողնում են զարդանախշի տպավորության։ Այդպիսի կապգրերից լավագույնը կարող Է համարվել, օրինակ, Գեղարքունիքի մարզի Գանձակ գյուղի ս. Գեորգ եկեղեցու պատի մեջ ագուցված տապանաքարի կապգիր փորագրությանը, որը չնայած իր պարզ ու հստակ արտահայտվածությանը  չի վերծանվում  ։

      Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ հայերեն բոլոր տառերը չէ, որ նույն հաջո­ղությամբ կարող են կապգրվել։ Կապգրելու կանոնավորությանը կախված է կապգրվող տառերի արտաքին հարմար գծագրական պատկերից, որն էլ պայմանավորում էր նոր ստացված տառի, այսինքն՝ կապգրի արտա­քին բարետեսությանն ու ընթերցման պարզու­թյանը։ Այս տեսակետից հայերեն տառերը պայմանականորեն կարելի  է  բաժանել  երեք խմբի՝ կապգրելուն շատ հարմար ու անվերապահ ենթակա տաոեր, երկրորդ՝ օժանդակ դեր կատարող և երրորդ՝ կապգրությանը հա­մարյա չենթարկվող կամ քիչ ենթարկվող տաոեր։

          Աոաջինի մեջ կարելի է խմբավորել Ա, Բ, Գ, Է, Ը , Ի, Լ , Կ, Ո, Ռ, Ս, Վ, Ր, Ւ, և այլն, երկ­րորդ խմբի մեջ՝ Դ, Ե, Թ, Խ, Ղ, Ն, Պ, Փ, Ք, երրորդի մեջ՝ Զ , Ժ,  Ծ,  Հ,  Ձ,  Ճ, Յ, Շ, Չ, Ջ, Տ, Ց, Ք տառերը։ Այստեղից պարզ երևամ է, որ կապգրաթյան մեջ ակտիվ դեր են կատարում, հետևաբար նաև շատ են օգտագործ­վում այն տառատեսակները, որոնք տողի վրա նստում են ավելի կա­նոնավոր ձևով և ունեն ուղղահայաց սյունագծիկներ, ինչպես, «Ա»–ն, «Ս»–ն, «Ո»–ն և այլն։ Եվ ընդհակառակը, տառերի այն տեսակները, որոնք գծագրական այլ պատկեր ունեն, կամ չեն հարմարվում կա­պակցվելուն, կամ էլ կապակցվելու դեպքում հարմար տեսք չեն ունե­նում, քիչ են օգտագործվում։

          Պայմանական կապգրերը դասակարգվում է մի քանի խմբերի:

         Ամենից շատ այն կապգրերն են, որոնց նախորդ տառի աջ սյունագիծը միանում է հաջորդ տառի ձախ սյունագծին: Այդ սկզբունքով միանում է նաև մի տառի սյունագիծը մյուս տառի հետ:

                Կապգրության մի այլ խբմբում տառերն իրար են կցվում ոչ թե սյունագծերով կամ թևերով, այլ մի տառը նստում է մյուսի ուսին: Այսպիսի դեպքերում նստող գրի հիմք են ծառայում գլխավորապես Ա կամ Ս տառերը: Ըստ որում կցվող տառերը կարող են կապգրվել ինչպես աջ, այնպես էլ ձախ սյունագծից: Կցվող տառերը, սյունագիծ ունեցող տառերի համեմատությամբ, ավելի փոքր են. նրանց բարձրությունը սյունագծեր ունեցող տառերի մերկ երրորդիից ավելի չի լինում: Կան երեք տեսակ տառեր Զ, Շ և Չ, որրոնք տառեր են ընդունում իրենց բոլորակի մեջ:

 Բավականին մեծ թիվ են կազմում այն կապգրերը, որոնք կազմված են երեք և ավելի տառերից: Այդ դեպքում ևս կապգրվող տառերի համար կմախք են ծառայում սյունագիծ ունեցող տառանիշերը: Գլխավորապես՝ Ա կամ Ս տառերը:

            Կապգրության ժամանակ վերևից երբեք պատվի նշամ չի դրվում: Բացառությամբ այն դեպքերի, երբ տերութնական բառեր են: Կապգրերը սովորաբար ընթերցվում են ձախից աջ, վերից վար հերթականությամբ: Սակայն պատահում է, որ կապգրված տառախումբում պետք է կարդալ և վարծանել ոչ թե ձախից աջ, այլ աջից ձախ : Կան որոշ բառեր, որոնք միատեսակ ավանդական ձևով են կապգրվում: Կապգրության մեջ շփոթության տեղիք կարող են տալ ՈՒ և ԵՒ տառերը, որոնք հանդես են գալիս գլխավորապես հնատիպ տպագրության մեջ:Երբեմն  Մ, Հ, Վ  տառերի աջ թևերի՝ հաջորդ տառին մոտեցնելու և որոշ բաց տարածություն մնալու պատճառով անհրաժեշտ են համարել միացնել հաջորդ տառերի հետ:

            Հնատիպ գրականության մեջ այլ ձևերով են վարվել պոչավեր տառերից հետո եկեղ տառերի հետ. Եթե նրանք ևս կցվեին  դեպի աջ հակված պոչիկներին, ապա միացյալ այդ տառերը տգեղ ձև կունենային և կաղավաղվեին, ուստի իրար հետ ձուլելն են այնպես, որ երկրորդ տառը դրվի պոչիկներից վերև, նրա  ծոցում. Գրերի այս տեսակը հայ մատենագրության մեջ կոչվել է ծոցագիր:

            Հայկական մյուս բնագրերի համեմատությամբ ամենից շատ կապգրեր կան կնիքների վրա գրված անունների և բառերի մեջ: Արխիվներում պահվում են հազարավոր վավերագրեր, որոնք կնքված են կապգրված կնիքներով: Ընդ որում,  ժամանակի ընթացքում այդ կապգրերը այնքան են բարդանում, որ տառապատկերի առումով անճանաչելի են դառնում և վերածվում այսպես կոչված  «մոնոգրամների», երկրաչափական պատկերների: